Nguồn gốc lễ cúng trưởng thành
Lễ cúng trưởng thành, hay còn gọi là Mpú Tôh-Kông trong tiếng Ê Đê, là một nghi lễ quan trọng trong đời sống văn hóa tâm linh của người Ê Đê ở Tây Nguyên, đặc biệt tại các tỉnh như Đắk Lắk, Gia Lai. Nghi lễ này đánh dấu bước ngoặt lớn khi một chàng trai được cộng đồng công nhận là người trưởng thành, đủ khả năng gánh vác công việc của gia đình và buôn làng. Lễ cúng không chỉ mang ý nghĩa tâm linh mà còn thể hiện sự kết nối sâu sắc giữa gia đình, cộng đồng và các vị thần linh theo tín ngưỡng đa thần của người Ê Đê.
Ý nghĩa của lễ cúng trưởng thành
Theo quan niệm của người Ê Đê, mỗi người từ khi sinh ra đều trải qua các nghi lễ vòng đời để cầu mong sức khỏe, bình an và sự phù hộ từ thần linh. Trong số các nghi lễ như lễ đặt tên, lễ thổi tai, lễ hỏi chồng, lễ tiễn đưa hay lễ bỏ mả, lễ cúng trưởng thành được xem là cột mốc quan trọng nhất đối với nam giới. Nghi lễ này không chỉ khẳng định sự trưởng thành về mặt thể chất mà còn mang ý nghĩa tâm linh, thể hiện sự kết nối với các vị thần và tổ tiên.
Lễ cúng trưởng thành thường được tổ chức khi chàng trai bước vào độ tuổi trưởng thành, có thể sớm hoặc muộn tùy thuộc vào điều kiện kinh tế và phong tục của từng gia đình. Theo truyền thống, nghi lễ có thể được tiến hành từ 1 đến 5 lần, với lần cuối cùng (thường vào tuổi 17) là quan trọng nhất, đánh dấu sự hoàn thiện về mặt tâm linh và xã hội của chàng trai.
Cần chuẩn bị gì cho lễ cúng trưởng thành
Lễ vật của lễ cúng trường thành được chuẩn bị tùy thuộc vào văn hóa bản địa và điều kiện của gia đình.
Thông thường, mâm cúng cơ bản sẽ gồm có 7 ché rượu cần (hoặc 3 ché), 7 phần thức ăn với đầy đủ thịt heo, rượu cần, xôi, khoai sọ,…
Trước khi bắt đầu lễ, chàng trai được cúng sẽ ra bến nước của làng để rửa mặt và gội đầu, hành động này mang ý nghĩa rửa sạch tội lỗi trong quá khứ và chuẩn bị cho một khởi đầu mới tốt đẹp. Nước được hứng vào quả bầu để mang về nhà cúng thần hoặc sử dụng trong các nghi lễ.
Tiến hành nghi lễ cúng trưởng thành
Lễ cúng trưởng thành thường do thầy cúng (già làng hoặc người có uy tín trong cộng đồng) thực hiện, với sự hỗ trợ của cha mẹ và người dân trong làng.
Thầy cúng sẽ kiểm tra các lễ vật đã được chuẩn bị, sau đó đổ nước vào 7 ché rượu cho thật đầy, sẵn sàng cho phần cúng bái.
Đầu tiên, thầy cúng sẽ khấn mời thần linh về dự lễ cúng trưởng thành để chứng giám cho chàng trai. Sau đó, thầy sẽ mời ông bà tổ tiên về dự lễ và cúng đeo vòng đồng, khấn xin sức khỏe cho người đươc làm lễ.
Khi nghi thức khấn xin đã hoàn thành, thầy cúng sẽ mời chàng trai rồi mới đến cha mẹ hưởng lộc từ thần linh.
Tiếp theo sau đó, nghi thức tháo kông (vòng tay) được tiên hành bằng cách dùng kim và chỉ phất quanh đầu chàng trai, tượng trưng cho việc xóa bỏ sợi dây rốn khi sinh ra, đánh dấu chàng trai đã thực sự trưởng thành, không còn là trẻ con. Lời khấn thường cầu xin các vị thần (thần hướng Đông, Tây, Nam, Bắc, thần trời, thần đất…) ban cho chàng trai sức khỏe, sự mạnh mẽ và thành công trong cuộc sống.
Sau khi tháo kông, thầy cúng trao cho chàng trai khil và kiếm để thực hiện điệu múa cảm tạ thần linh, giữa tiếng chiêng Mpú rộn rã. Đây là khoảnh khắc quan trọng, thể hiện sự kết nối với thần linh và cộng đồng.
Trong không khí tưng bừng của tiếng chiêng và trống, thầy cúng mời rượu từng người tham gia. Chàng trai đứng lên nói lời cảm tạ thần linh, thầy cúng và dân làng đã chứng kiến sự trưởng thành của mình.
Với sự tham gia của cả buôn làng trong các điệu múa, nhảy truyền thống và tiếng cồng chiêng vang vọng, tạo nên một không gian văn hóa đặc sắc của lễ cúng trưởng thành Tây Nguyên.
Giá trị văn hóa và bảo tồn
Lễ cúng trưởng thành không chỉ là một nghi thức tâm linh mà còn là dịp để gắn kết cộng đồng, thể hiện sự đoàn kết giữa các thành viên trong buôn làng. Nghi lễ này đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch Việt Nam công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia vào năm 2018, khẳng định giá trị văn hóa đặc sắc của người Ê Đê.
Tuy nhiên, theo ông Adrơng Y Blih, già làng Drai (Đắk Lắk), nghi lễ này đang dần thưa vắng do sự thay đổi trong lối sống của thế hệ trẻ. Để bảo tồn nét đẹp truyền thống, cộng đồng người Ê Đê tại nhiều địa phương đang nỗ lực truyền dạy cho con cháu về ý nghĩa của lễ cúng, đồng thời kết hợp với các hoạt động du lịch văn hóa để quảng bá di sản.
